İran Döviz Piyasasında Rasyonel Balonların Tespiti: Bir Markov Rejim Değişimi Yaklaşımı

1. Giriş

Bu çalışma, İran'ın gayriresmi döviz piyasasında rasyonel spekülatif balonların varlığını ve dinamik evrimini araştırmayı amaçlamaktadır. Döviz piyasası, herhangi bir ekonominin rekabet gücünü, ticareti, yatırımı ve enflasyonu doğrudan etkileyen temel bir bileşenidir. İran'da bu piyasa, petrol geliri şoklarından, ekonomik yaptırımlardan ve spekülatif faaliyetlerden derinden etkilenen yüksek oynaklık ile karakterizedir. Bu makalenin ele aldığı temel sorun, döviz kurunun temel değerinden sapması ve politika yapıcıların müdahale etmemesi durumunda para krizine yol açabilmesidir. Bu makale, gelişmiş ekonometrik modeller kullanarak bu balon dönemlerini tespit etmeyi ve daha etkili para ve döviz kuru politikası müdahaleleri için erken uyarı sinyalleri sağlamayı amaçlamaktadır.

2. Literatür Taraması ve Teorik Çerçeve

2.1. Varlık Fiyatlamasında Rasyonel Balonlar

理性泡沫的概念源于资产定价文献，指资产的市场价格持续偏离基于预期未来现金流现值的基本价值。在理性泡沫中，交易者愿意支付高于基本价值的价格，因为他们预期未来能以更高的价格卖出（Blanchard & Watson, 1982）。这种自我实现的预言可能导致价格呈爆炸性增长。

2.2. Döviz Kuru Belirlenmesi ve Piyasa Başarısızlığı

Geleneksel makroekonomik modeller (para yaklaşımı, portföy dengi yaklaşımı gibi) genellikle orta ve kısa vadeli döviz kuru dalgalanmalarını açıklamakta başarısız olur; bu, Meese ve Rogoff (1983) tarafından vurgulanan bir bilmecedir. Davranışsal finans, yatırımcı duyarlılığı, sürü davranışı ve spekülatif ataklar gibi unsurları kilit itici güçler olarak tanıtır. "Ayrışma Bulmacası", döviz kurunun genellikle standart temel göstergelerin ötesindeki faktörler tarafından yönlendirildiğini gösterir.

2.3. İran Döviz Piyasası Arka Planı

İran'ın döviz piyasası, resmi kur, ikincil piyasa kuru ve gayriresmi (karaborsa) kuru içeren çok katmanlı bir sistemde işlem görmektedir. Gayriresmi piyasa, arz-talep dengesizliği, sermaye kaçışı ve yaptırımlar ile petrol gelirlerine ilişkin beklentiler tarafından yönlendirilir ve balon oluşumuna oldukça yatkındır. Merkez Bankası genellikle piyasayı istikrara kavuşturmak için petrol satışlarından elde edilen dövizleri satarak müdahale eder, ancak bu müdahale spekülatif baskılar karşısında yetersiz kalabilir.

3. Metodoloji ve Model Belirleme

3.1. Zamanla Değişen Geçiş Olasılıklarına Sahip Markov Rejim Değişim Modeli

Bu çalışma, ekonominin farklı durumlarda (örneğin, sakin, patlama, çöküş) bulunabileceği bir rejim değişim modeli olan Markov rejim değişim modelini kullanmaktadır. Temel yeniliği,zamanla değişen geçiş olasılıklarının kullanılmasıdır.Sabit durum geçiş olasılıklarına sahip standart MS modelinden farklı olarak, TVTP varyantı, bir rejimden diğerine geçiş olasılığının gözlemlenen ekonomik değişkenlere (örneğin, yaptırım yoğunluğu, döviz rezervi değişimi) bağlı olmasına izin verir. Bu, modelin politika değişikliklerinin ve dış şokların piyasa duyarlılığı üzerindeki etkisini yakalamasını daha gerçekçi hale getirir.

3.2. Model Belirleme ve Balon Tanımlama

Model, gayriresmi döviz kurunu ($s_t$) üç farklı rejim altında tanımlar:

1. Patlama Rejimi: Hızlı döviz kuru artışı (devalüasyon) ile karakterize edilen, balonu işaret eden.
2. Sakin Rejim: Ilımlı ve istikrarlı bir eğilim ile karakterizedir.
3. Çöküş Rejimi: Balon patladıktan sonra döviz kurunda keskin bir düzeltme veya düşüş ile karakterizedir.

3.3. Veriler ve Değişkenler

Analiz, Mart 2010'dan Eylül 2018'e kadar olan aylık verileri kullanmaktadır. Ana değişken, ABD dolarının İran riyali karşısındaki gayriresmi piyasa kurudur. Geçiş olasılıkları, aşağıdaki değişkenlerin bir fonksiyonu olarak modellenmiştir:

• Yaptırım Endeksi: Dış ekonomik baskıların vekil değişkeni, güvenli para birimlerine olan talebi artırır.
• Döviz rezervlerindeki değişim: Merkez bankasının müdahale etme ve ulusal para birimini savunma kapasitesini gösterir.

4. Ampirik Sonuçlar ve Analiz

4.1. Model Tahmini ve Rejim Sınıflandırması

MS-TVTP modeli başarıyla tahmin edilmiştir. Düzleştirilmiş olasılık grafiği, modelin zaman çizgisini üç farklı rejime ayırma yeteneğini açıkça göstermektedir. Model, piyasa stresi dönemlerini doğru bir şekilde belirlemede yüksek bir doğruluk sergilemiştir.

4.2. Balon Dönemlerinin Tanımlanması

Model, gayriresmi dolar/riyal döviz kurunda birkaç patlayıcı balon dönemi tespit etmiştir:

• Mayıs 2011 (5/90)
• Eylül-Ekim 2011 (9/90 – 10/90)
• Temmuz 2012 (7/91)
• Ekim 2012 - Kasım 2012 (10/91 – 11/91)
• Nisan 2013 (4/92)
• Ocak 2018 - Haziran 2018 (1/97 – 6/97)

4.3. Erken Uyarı Göstergelerinin Performansı

Yaptırım Endeksi, patlama rejimine geçişin oldukça anlamlı bir itici gücü olduğunu kanıtlamıştır. Bu endeksteki artış, piyasanın sakin veya çöküş durumundan patlayıcı balon rejimine geçme olasılığını artırmaktadır. Döviz rezervlerindeki değişimler de anlamlıdır; rezervlerin düşmesi (müdahale kapasitesini zayıflatarak) patlama rejimine girme veya bu rejimde kalma olasılığını artırır. Çöküş rejimi, genellikle patlama dönemlerini takip eder ve sıklıkla merkez bankasının güçlü müdahaleleri veya piyasa baskısının geçici olarak hafiflemesi ile aynı zamanda gerçekleşir.

5. Tartışma ve Çıkarımlar

5.1. Temel Kavrayışlar ve Mantıksal Çerçeve

Temel Kavrayış: İran Riyali'nin değeri sadece petrol fiyatları veya para arzı ile belirlenmez; o bir psikolojik savaş alanıdır. Bu makalenin inceliği, bunu şu şekilde formüle etmesidir: döviz kuru,İnanç RejimiFonksiyonu. Yaptırımlar sadece ekonomiyi boğmakla kalmaz, aynı zamanda piyasa psikolojisinin "sakin" durumdan "panik" durumuna geçişini tetikleyerek rasyonel bir balonu başlatır. Bu noktada dolar satın almak bir spekülasyon veya kumar değil, bir hayatta kalma stratejisi haline gelir.

Mantıksal Çerçeve: Argümantasyon süreci oldukça zarif. 1) Standart model başarısız olur (Meese-Rogoff paradoksu). 2) Bu nedenle, beklentiler ve rejim faktörleri dahil edilir. 3) Yaptırımlar ve rezerv değişiklikleri, bu beklentileri değiştiren gözlemlenebilir vekil değişkenlerdir. 4) MS-TVTP modeli bunu yakalar ve balonun kesin zaman penceresini tanımlar. Mantık sağlam: Eğer geçiş mekanizmasını modelleyebilirseniz, balonu tahmin edebilirsiniz.

5.2. Yöntemin Avantajları ve Dezavantajları

Avantajlar:

• Pragmatik Bilgelik: İran gibi çarpık bir ekonomide "temelleri" ölçme gibi imkansız bir görevden kaçınır. Bunun yerine, gözlemlenmesi daha kolay olanSapma süreci。
• Politika hazır çıktı: Bu model sadece "balon var" demez; "Yaptırım seviyesi Y tarafından tetiklenen, önümüzdeki aya balona girme olasılığı %X'tir" der. Bu, harekete geçirilebilir bir istihbarattır.
• Ampirik Doğrulama: Tespit edilen balon dönemleri, tarihsel krizlerle örtüşerek modele güçlü bir yüzeysel geçerlilik kazandırır.

• Kara Kutu Erken Uyarı Göstergeleri: "Yaptırım Endeksi" yapay bir değişkendir. Bileşimi ve ağırlıkları çok önemli olmakla birlikte öznel olabilir. Garbage in, garbage out.
• Gerçekliğin Gerisinde Kalmak: Model, tarihsel verilere dayanarak tahmin yapar. Hızla gelişen krizlerde, rezerv değişiklikleri gibi göstergelerin raporlanmasında gecikmeler olabilir, bu da gerçek zamanlı faydayı azaltır.
• Rasyonellik Varsayımı: "Rasyonel" balon çerçevesi, saf panik ve sürü davranışını hafife alabilir; bu davranışlar irrasyonel olabilir ve kendi kendini güçlendirme hızları herhangi bir modelin yakalayabileceğinden daha hızlı olabilir.

5.3. Politika Yapıcılar İçin Uygulanabilir Öneriler

Merkez Bankası ve Finansal İstikrar Kurulu için bu çalışma, yalnızca akademik bir alıştırma değil, aynı zamanda taktiksel bir kılavuzdur.

1. Seviyelerden ziyade dönüşümü izleyin: Odak noktasını mutlak döviz kuru seviyesinden uzaklaştırmakRejim değişim olasılığı. Yaptırım baskısının arttığı sakin bir piyasa, patlamadan önceki durumdur.
2. Stratejik mühimmat rezervi: Döviz rezervleri balonlara karşı mücadelede ana araçtır. Model, müdahalenin "çöküş" aşamasında daha etkili olduğunu göstermektedir. Patlayıcı bir balonun orta evresinde (piyasa duyarlılığı aşırı karamsarken) rezerv tüketmek boşunadır. Müdahale zamanlaması, patlama rejiminden çöküş rejimine geçişi katalize eden an seçilmelidir.
3. Beklentilerin yönetimini temel politika aracı olarak benimsemek: Piyasalar inançlarla yönlendirildiğinden, iletişim ve güvenilirlik hayati önem taşır. Şeffaf, kurala dayalı müdahale politikaları beklentileri sabitlemeye ve patlama rejimine geçiş olasılığını azaltmaya yardımcı olur. Şeffaf olmayan veya öngörülemeyen politikalar ise ters etki yaratır.
4. Gerçek Zamanlı Erken Uyarı Sistemi Oluşturma: Bu modeli operasyonel hale getirin. Modele, yaptırım haber akışına ilişkin gerçek zamanlı verileri (haber bültenlerini doğal dil işleme teknikleriyle analiz ederek), neredeyse gerçek zamanlı rezerv tahminlerini ve piyasa derinliği göstergelerini besleyin. Bu, kriz önleme için bir kontrol paneli oluşturacaktır.

6. Teknik Ek

6.1. Matematiksel Formüller

MS-TVTP modelinin çekirdeği aşağıdaki gibi ifade edilebilir. $s_t$, gayriresmi döviz kurunun logaritması olsun. Süreç şu şekilde modellenir:

$\Delta s_t = \mu(S_t) + \epsilon_t, \quad \epsilon_t \sim N(0, \sigma^2(S_t))$

Burada $S_t \in \{1,2,3\}$, gözlemlenmeyen rejimi temsil eder (1=sakin, 2=patlama, 3=çöküş). Rejimler arası geçişler, her bir elemanı $p_{ij,t} = Pr(S_t = j | S_{t-1} = i)$ olan ve zamanla değişen bir olasılık matrisi $P_t$ tarafından kontrol edilir.

Bu zamanla değişen olasılıklar, çok terimli Logit spesifikasyonu kullanılarak modellenir:

$p_{ij,t} = \frac{\exp(\theta_{ij} + \beta_{ij}' Z_{t-1})}{\sum_{k=1}^{3} \exp(\theta_{ik} + \beta_{ik}' Z_{t-1})}$

Burada $Z_{t-1}$, $t-1$ dönemindeki erken uyarı göstergelerinin vektörüdür (örneğin, yaptırım endeksi, rezerv değişimi) ve $\theta_{ij}, \beta_{ij}$ tahmin edilecek parametrelerdir. Bu spesifikasyon, balon rejimine geçiş olasılığının doğrudan gözlemlenebilir ekonomik baskılara bağlı olmasını sağlar.

6.2. Analiz Çerçevesi Örneği

Senaryo: Merkez Bankası İran'da bir analist, önümüzdeki çeyrekte spekülatif balon oluşma riskini değerlendirmek istiyor.

Çerçeve Uygulaması:

1. Veri Girişi: Yaptırım endekslerinin (örneğin, önde gelen Batılı medya ve hükümet açıklamalarından yapılan haber duyarlılık analizinden türetilen) ve aylık döviz rezervi değişimlerinin en güncel değerlerini toplayın.
2. Model sorgulama: Bu değerleri tahmin edilmiş MS-TVTP modeline girin. Model, mevcut çıkarılan rejim durumunu (en son döviz kuru verilerinden) ve girilen $Z_t$ değerlerini kullanır.
3. Çıktı yorumlama: Model, bir sonraki dönemde üç rejimin her birinde olmaolasılığınıçıktılar. Örneğin:
   • $Pr(sakin) = 0.15$
   • $Pr(patlama) = 0.80$
   • $Pr(çöküş) = 0.05$
4. Uygulanabilir Sonuçlar: Patlama rejimine girme olasılığının %80 olması bir tehlike işaretidir. Analist raporu, mevcut yüksek yaptırım baskısı ve rezerv düşüşü göz önüne alındığında, piyasanın bir balon aşamasına girme olasılığının çok yüksek olduğunu vurgulayacaktır. Bu, merkez bankasının acil durum planları hazırlamasını, beklentileri yönetmek için önleyici iletişim düşünmesini ve rezerv dağıtım stratejisini gözden geçirmesini öneren tavsiyeleri tetikleyecektir.

7. Gelecekteki Uygulamalar ve Araştırma Perspektifleri

Bu çalışmanın metodolojisi ve içgörüleri, İran'ın özel bağlamının ötesinde geniş bir uygulanabilirliğe sahiptir.

• Diğer Yaptırım Altındaki veya Kırılgan Ekonomiler: Bu model, Venezuela, Rusya veya Türkiye gibi, jeopolitik risklerin ve sermaye akışı oynaklığının benzer dinamikler yarattığı ülkelere uyarlanabilir. Temel nokta, doğru yerel erken uyarı göstergelerini (örneğin, politik istikrar endeksi, emtia fiyatı oynaklığı) belirlemektir.
• Kripto Para Piyasası: Kripto para piyasası, duygu ve düzenleyici haberlerle yönlendirilen balonlarıyla tanınır. Sosyal medya duyarlılığı, düzenleyici duyuru endeksleri ve on-chain göstergeleri kullanan bir MS-TVTP modeli, Bitcoin veya Ethereum için balon rejimlerini belirlemede oldukça etkili olabilir.
• Makine Öğrenimi ile Birleştirme: Gelecekteki çalışmalarda, göstergeler ve rejim değişimleri arasındaki daha karmaşık, doğrusal olmayan ilişkileri yakalamak için transfer olasılıklarının Logit spesifikasyonunun yerine makine öğrenimi sınıflandırıcıları (örneğin, rastgele ormanlar, sinir ağları) kullanılabilir.
• Gerçek Zamanlı Gösterge Panosu Geliştirme: Mantıklı bir sonraki adım, gerçek zamanlı veri akışlarını alan, modeli sürekli çalıştıran ve politika yapıcıları balon olasılığındaki artışlara karşı, bir "finansal istikrar hava durumu haritası" gibi görsel bir şekilde uyaran bir yazılım göstergesi panosu oluşturmaktır.
• Politika Simülasyonu: Bu model, farklı politika eylemlerinin (örneğin, büyük ölçekli rezerv enjeksiyonu, faiz oranı değişiklikleri) geçiş olasılıkları üzerindeki etkisini simüle etmek için kullanılabilir ve politika araçlarının potansiyel etkinliğini konuşlandırmadan önce değerlendirmeye yardımcı olur.

8. Kaynakça

1. Blanchard, O. J., & Watson, M. W. (1982). Balonlar, rasyonel beklentiler ve finansal piyasalar. In P. Wachtel (Ed.), Crises in the Economic and Financial Structure. Lexington Books.
2. Meese, R. A., & Rogoff, K. (1983). Empirical exchange rate models of the seventies: Do they fit out of sample? Journal of International Economics, 14(1-2), 3-24.
3. Hamilton, J. D. (1989). Durağan olmayan zaman serilerinin ve iş çevrimlerinin ekonomik analizine yeni bir yaklaşım. Econometrica, 57(2), 357-384.
4. Filardo, A. J. (1994). İş döngüsü evreleri ve geçiş dinamikleri. Journal of Business & Economic Statistics, 12(3), 299-308.
5. Taiebnia, A., Mehraara, M., & Akhtari, A. (2019). [伊朗非官方汇率市场中的理性泡沫与投机性攻击：基于时变转移概率的马尔可夫区制转换模型]. Bilimsel Araştırmalar İktisadi Araştırmalar Dergisi, 19(74), 111-164. (Orijinal Farsça yayın).
6. International Monetary Fund. (2023). Döviz Düzenlemeleri ve Döviz Kısıtlamaları Yıllık Raporu (AREAER). IMF eLibrary'den alınmıştır.
7. Goodfellow, I., Pouget-Abadie, J., Mirza, M., Xu, B., Warde-Farley, D., Ozair, S., ... & Bengio, Y. (2014). Generative adversarial nets. Advances in neural information processing systems, 27. (Rejim tespiti için uygulanabilir gelişmiş modelleme tekniklerine bir örnek olarak atıfta bulunulmuştur).