Merkez Bankası Dijital Paraları: Kapsamlı Bir İnceleme ve Analiz

İçindekiler

• 1.1 Giriş
• 1.2 MBDP Tasarım Taksonomisi
• 1.3 Karşılaştırmalı Analiz
• 1.4 Teknik Uygulama
• 1.5 Deneysel Sonuçlar
• 1.6 Gelecekteki Uygulamalar
• 1.7 Özgün Analiz
• 1.8 Referanslar

1.1 Giriş

Merkez Bankası Dijital Paraları (MBDP'ler), 2008 finansal krizine ve ardından Bitcoin gibi özel dijital paraların yükselişine bir yanıt olarak ortaya çıkan, finansal manzarada dönüştürücü bir gelişmeyi temsil etmektedir. Uluslararası Ödemeler Bankası'na (BIS) göre MBDP, "ulusal para birimi cinsinden ifade edilen ve doğrudan merkez bankası tarafından ihraç edilen yeni bir dijital para biçimi" olarak tanımlanmaktadır. Bu inceleme, MBDP sistemi tasarımı ve uygulama çerçeveleri hakkında kapsamlı içgörüler sağlamak için 2018-2025 yılları arasında yayınlanan 135 araştırma makalesini analiz etmektedir.

1.2 MBDP Tasarım Taksonomisi

MBDP Tasarım Piramidi çerçevesi, temel mimari unsurları hiyerarşik bileşenlere ayırmaktadır. Taksonomi şunları içerir:

• Mimari Modeller: İki kademeli ve tek kademeli sistemler
• Defter Teknolojisi: Dağıtılmış Defter Teknolojisi (DTM) uygulamaları
• Erişim Modelleri: Token-tabanlı ve hesap-tabanlı yaklaşımlar
• Mutabakat Mekanizmaları: İş İspatı, Hisse İspatı ve hibrit modeller

1.2.1 Mutabakat Mekanizması Seçimi

Mutabakat mekanizmalarının seçimi matematiksel bir optimizasyon yaklaşımını takip eder. Mutabakat için performans metriği şu şekilde ifade edilebilir:

$P_c = \frac{T_{throughput}}{L_{latency}} \times S_{security} \times E_{energy}$

Burada $T_{throughput}$ işlem hacmini, $L_{latency}$ ağ gecikmesini, $S_{security}$ güvenlik seviyesini niceller ve $E_{energy}$ enerji verimliliğini ölçer.

1.3 Karşılaştırmalı Analiz

Çalışma, sistem mimarisi, defter teknolojisi, erişim modeli ve uygulama alanı olmak üzere dört boyutta detaylı karşılaştırmalı analiz gerçekleştirmiştir. Temel bulgular şunları ortaya koymaktadır:

• En Yaygın Konfigürasyon: İki kademeli mimari (%78), DTM (%85), token-tabanlı erişim (%67)
• Uygulama Alanları: Uygulamalar arasında önemli varyasyonla birlikte baskın bir eğilim ortaya çıkmadı
• Sınır Ötesi Odak: Son araştırmalar sınır ötesi ödeme uygulamalarında %45'lik bir artış göstermektedir

1.4 Teknik Uygulama

1.4.1 Dijital Cüzdan Entegrasyonu

Dijital cüzdan uygulaması, güvenli anahtar yönetimi ve işlem doğrulaması gerektirir. Aşağıda MBDP işlem işleme için basitleştirilmiş bir sözde kod bulunmaktadır:

class CBDCTransaction:
    def __init__(self, sender, receiver, amount):
        self.sender = sender
        self.receiver = receiver
        self.amount = amount
        self.timestamp = time.now()
        self.transaction_id = self.generate_hash()
    
    def validate_transaction(self):
        # Gönderici bakiyesini kontrol et
        if self.sender.balance >= self.amount:
            # Dijital imzaları doğrula
            if verify_signature(self.sender.public_key, self.signature):
                return True
        return False
    
    def execute_transaction(self):
        if self.validate_transaction():
            self.sender.balance -= self.amount
            self.receiver.balance += self.amount
            return "İşlem Başarılı"
        return "İşlem Başarısız"

1.4.2 Çevrimdışı Ödeme Zorlukları

Çevrimdışı MBDP ödemeleri, çift harcamanın önlenmesi ve senkronizasyon sorunları dahil olmak üzere önemli teknik zorluklar sunmaktadır. Çevrimdışı işlemler için güvenlik modeli şu şekilde temsil edilebilir:

$S_{offline} = \frac{R_{revocation} \times V_{verification}}{T_{timeout} + D_{delay}}$

1.5 Deneysel Sonuçlar

26 MBDP sisteminin analizi, farklı mimari konfigürasyonlar arasında belirgin performans özellikleri ortaya koymuştur:

1.6 Gelecekteki Uygulamalar

MBDP'lerin gelecekteki gelişimi birkaç temel alana odaklanmaktadır:

• Sınır Ötesi Ödemeler: mBridge gibi BIS İnovasyon Merkezi projeleri, takas sürelerini günlerden saniyelere indirme potansiyeli göstermektedir
• Programlanabilir Para: Koşullu ödemeler ve otomatik para politikasına olanak tanıyan akıllı sözleşme entegrasyonu
• Finansal Kapsayıcılık: İnternet erişimi sınırlı olan nüfuslar için çevrimdışı çalışabilen MBDP'ler
• Birlikte Çalışabilirlik: Sistemler arası uyumluluk ve uluslararası takaslar için standart geliştirme

1.7 Özgün Analiz

MBDP araştırmalarının bu kapsamlı incelemesi, teknolojik yeniliğin para politikası hedefleri ile kesiştiği hızla evrilen bir manzarayı ortaya koymaktadır. DTM temelli iki kademeli mimarilerin hakimiyeti, merkez bankası kontrolünü dağıtık sistemlerin faydaları ile dengeleyen pragmatik bir yaklaşımı yansıtmaktadır. İncelenen sistemlerin %78'inde gözlemlenen bu konfigürasyon, merkezi doğrulamanın dağıtık işlemeyle bir arada var olduğu CycleGAN uygulamalarındaki jeneratör-ayırt edici ikiliğine benzer şekilde, diğer dijital dönüşüm alanlarında görülen hibrit mimari kalıplarını yankılamaktadır.

Sınır ötesi ödemelere yönelik artan vurgu (son araştırmalarda %45 artış), uluslararası takaslar için çoklu MBDP platformlarını gösteren BIS İnovasyon Merkezi'nin Project Dunbar'ı gibi küresel girişimlerle uyumludur. Bu eğilim, MBDP'lerin Dünya Bankası tarafından tespit edilen sınır ötesi ödemelerdeki yıllık 120 milyar dolarlık maliyet verimsizliklerini ele alabileceği yönündeki farkındalığı yansıtmaktadır. Mutabakat mekanizmalarının matematiksel optimizasyonu, özellikle $T_{throughput}$ ve $S_{security}$ arasındaki denge, Bizans Hata Toleransı varyantlarının finans sektörü gereksinimlerini karşılamak için evrildiği dağıtık sistem araştırmalarındaki benzer zorlukları yansıtmaktadır.

Dikkat çekici bir şekilde, baskın uygulama alanlarının olmaması, MBDP'lerin öncelikle politika araçları, ikinci olarak teknolojik çözümler olduğunu göstermektedir. Bu durum, teknolojik yeteneklerin genellikle kullanım senaryolarını yönlendirdiği kripto para ekosistemleri ile tezat oluşturmaktadır. Gizlilik artırıcı teknolojilerin, özellikle son tasarımların %35'inde atıfta bulunulan sıfır bilgi ispatlarının entegrasyonu, Electronic Frontier Foundation gibi kuruluşlar tarafından dile getirilen temel haklar endişelerine yönelik artan dikkati göstermektedir. MBDP araştırmaları olgunlaştıkça, diğer dijital kimlik ve veri koruma çerçeveleriyle yakınsama, kamu kabulü için çok önemli olacaktır.

Teknik uygulama zorlukları, özellikle çevrimdışı ödemelerle ilgili olanlar, birçok dijital kamu altyapısını karakterize eden erişilebilirlik ve güvenlik arasındaki gerilimi vurgulamaktadır. $S_{offline}$ güvenlik modeli, iptal yeteneklerini kullanılabilirlik kısıtlamaları ile dengelemelidir; bu, Hindistan'ın UPI sistemi ve Brezilya'nın Pix anlık ödeme platformunda da gözlemlenen bir zorluktur. Gelecekteki MBDP tasarımları, büyük olasılıla bu mevcut büyük ölçekli ödeme sistemlerinden alınan dersleri birleştirirken, merkez bankası parasının benzersiz gereksinimlerini ele alacaktır.

1.8 Referanslar

1. Uluslararası Ödemeler Bankası. (2023). Yıllık Ekonomik Rapor. BIS Yayınları.
2. Zhu, J. Y., Park, T., Isola, P., & Efros, A. A. (2017). Eşleştirilmemiş Görüntüden Görüntüye Çeviri için Döngü Uyumlu Çekişmeli Ağların Kullanımı. ICCV.
3. Dünya Bankası Grubu. (2022). Dünya Çapında Ödeme Sistemleri. Dünya Bankası Yayınları.
4. BIS İnovasyon Merkezi. (2023). Proje mBridge: Ekonomileri MBDP ile Bağlamak. BIS Makaleleri.
5. Narayanan, A., Bonneau, J., Felten, E., Miller, A., & Goldfeder, S. (2016). Bitcoin ve Kripto Para Teknolojileri. Princeton University Press.
6. Avrupa Merkez Bankası. (2022). Dijital Euro: İşlevsel Kapsam ve Tasarım Değerlendirmeleri. ECB Olasılıklı Makale Serisi.
7. Finansal İstikrar Kurulu. (2023). Kripto Varlıklara ve Stabilcoin'lere Yönelik Düzenleyici Yaklaşımlar. FSB Yayınları.